گزارش حاضر با هدف ارائه توصیه‏‌هایی برای تأمین مالی کسب‌‏وکارها در راستای کاهش معضلات مالی آنها در شرایط فعلی که اقتصاد ایران از یک سو با بحران‌‏هایی از قبیل تحریم‌ها، کسری شدید بودجه و کاهش قیمت جهانی نفت و از سوی دیگر با بحران کووید-۱۹ مواجه است به رشته تحریر درآمده است.  

از آنجا که در این شرایط بحرانی، رویکردهای سنتی تأمین مالی جوابگوی معضلات مالی کسبوکارها نمی‏‌باشند، در این گزارش تلاش شده است روش‌‏های تأمین مالی نوآورانه و مؤثری که می‌‏توان در مواجهه با بحران اقتصادی پیشرو از آنها بهره برد، بررسی و تحلیل شوند. یافته‏‌ها بیانگر آن است که استفاده از نوآوری در تأمین مالی با روش‌‏های بریکلاژ و استفاده از تکنیک‌‏های عملیاتی تأمین مالی خودراه‌‏انداز و نیز روش‌‏های نوین و تأمین مالی جایگزین از جمله تأمین مالی جمعی که یکی از جذاب‌­ترین روش­‌ها برای تأمین مالی ایده­‌های جدید، کسب‏‌وکارهای کوچک و همچنین یکی از امیدوار‏کننده‌‏ترین ابزارها برای تسهیل نوآوری و حرکت در جهت رشد اقتصادی است، بسیار کارا و مؤثر بوده و مزیت‌‏های غیرقابل انکاری نسبت به روش‏‌های سنتی دارند. علاوه ‏بر‏آن، امروزه، فناوری بلاکچین انقلابی جدید در دنیای کسب‏‌وکار را رقم زده و در این راستا دنیای مالی و سرمایه‌‏گذاری نیز دستخوش تغییرات فزاینده‏ای شده است و پارادایم‌‏ها تغییر کرده‌‏اند؛ وقتی پارادایم‏‌‏ها تغییر می‌‏کنند، فرایندها نیز باید هم‌راستا با آنها تغییر کنند. بنابراین، در گزارش پیشرو سعی شده است جدیدترین روش‌‏های تأمین مالی کسب‌‏وکارها در اقتصاد توکنی نیز مورد تحلیل قرار بگیرند. در انتها نیز توصیه‌‏های سیاستی تأمین مالی در سطح کلان (در افق‏‌های زمانی کوتاه‌‏مدت، میان‌‏مدت و بلندمدت) و نیز در سطح کسب‏‌وکار بیان شده‌‏اند.

۱. مقدمه

در شرایطی که کسب‌‏و‏کارها در تمامی دنیا تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار گرفته‌‏اند، عدم اطمینان به شدت بالا رفته و بسیاری از کسب‏‌و‏کارها دچار معضلات اساسی هستند، بدون تردید کسب‌‏و‏کارهای کوچک و متوسط و نیز استارت‏آپ‌‏ها با توجه به آسیب‏‌پذیری بالاتری که دارند، بیش از دیگر کسب‏‌و‏کارها دچار بحران خواهند شد.

بدون تردید، کسب وکارها برای راه‌‏اندازی، پایداری، رشد و موفقیت به منابع مالی نیاز دارند. این در حالیست که تأمین مالی برای توسعه ایده‌های نوآورانه همواره یکی از موانع بزرگ بر سر راه صاحبان این ایده‌ها و کارآفرینان بوده و جذب سرمایه‌ از منابع بیرونی برای کسب‏‌و‏کارهای نوپا کار دشواری به حساب می‌آید. در ایران نیز بر اساس گزارش‌­های پایش محیط کسب‏و‏کار، عاملی که عمدتاً بیشترین تأثیر منفی را در وضعیت محیط کسب‌‏و‏کار کشور به خود اختصاص داده است، مسأله دسترسی به منابع مالی گزارش شده است. گزارش‌­های بین‌­المللی نیز حاکی از وضعیت نامناسب کشور ایران در شاخص دسترسی به منابع مالی است. این معضل در شرایط فعلی اقتصاد ایران که با تکانه‌‏های تحریم‌‏ها و شیوع کووید-۱۹ درگیر است اهمیت مضاعفی داشته و نیازمند برنامه مدونی است که در گزارش پیش‏رو سعی شده است راه‌‏حل‏های کاربردی و اثربخشی که می‏تواند در زمینه تأمین مالی کسب‌‏وکارها در شرایط بحرانی فعلی استفاده شود، پیشنهاد شوند.

۲. تأثیر کووید-۱۹ بر جذب سرمایه استارت‏آپ‌‏ها

به منظور بررسی و تحلیل تأثیر بحران کووید-۱۹ بر تأمین مالی استارت‏آپ‌‏ها در سراسر دنیا، در نمودارهای ذیل فعالیت‌‏های جذب سرمایه انجام شده از ابتدای سال ۲۰۱۸ تا مارچ ۲۰۲۰ ارائه شده است. شیوع بیماری کرونا منجر به افت شدید بازارهای مالی جهانی شده است. تأمین مالی استارت‏آپ‌‏ها نیز به تبع آن ضربه خورده است. جذب سرمایه در بازار سهام خصوصی[۱] در فصل اول سال ۲۰۲۰، ۷۷ میلیارد دلار بوده که در مقایسه با فصل چهارم سال ۲۰۱۹ چیزی حدود ۱۶ درصد و در مقایسه با فصل اول سال ۲۰۱۹ حدود  ۱۲درصد کاهش یافته است. در نمودار ۱ تأثیر شیوع کرونا بر جذب سرمایه در بازار سهام خصوصی (در کل دنیا) ارائه شده است.

کاهش سه ماهه اول ۲۰۲۰، دومین کاهش شدید فصلی طی ۱۰ سال گذشته است، دومین نسبت به کاهش ۳۶ درصدی در سه ماهه سوم سال ۲۰۱۲. اما، این کاهش در قاره آسیا مشهودتر است چرا که کاهش در جذب سرمایه در بازار سهام خصوصی در سه ماهه اول ۲۰۲۰، ۳۵ درصد کمتر از سه ماهه چهارم ۲۰۱۹ بوده است. نمودار ۲ را ملاحظه نمایید.

به طور مشابه، حجم معادلات در سطح جهان کاهش داشته است اما بازهم در آسیا این کاهش شدیدتر بوده است. کاهش حجم معاملات جهانی ۲۰ درصد است اما برای آسیا کاهش ۴۰ درصدی حجم معاملات در این بازه زمانی مشاهده می‌‏شود (نمودار ۳).

۳. تحلیل و آسیب شناسی وضعیت تأمین مالی کسب‏و‏کارها در شرایط پیش از کووید-۱۹

نظام مالی ایران دارای ویژگی­‌هایی است که آن را از نظام‌­های مالی سایر کشورها متمایز می‌­نماید. ساختار و شرایط مالی کشور ایران حاکی از اهمیت بالای مؤسسات دولتی با محوریت بانک‌‏هاست. نظام تأمین مالی ایران بانک محور است به این معنا که عمده بار تأمین مالی فعالیت‌­های اقتصادی بر روی نظام بانکی است. از طرفی نظام بانکی کشور عموماً دولتی است. با عنایت به ماهیت فعالیت‌‏های کارآفرینی (نداشتن تاریخچه فعالیت‌‏های قبلی، عدم ‏اطمینان بالا، میزان بالای عدم‏ تقارن اطلاعات و عدم دارا بودن وثیقه با توجه به آنکه عمده دارایی‌‏های کارآفرینان از جنس دارایی‏‌های نامشهود است) نظام بانکی ایران توانایی و تخصص تأمین مالی کارآفرینی را ندارد و نهادهای مالی نوین، باید متناسب با آن رشد و توسعه یابند. بازارها و ابزارهای مالی در ایران توسعه ­یافته محسوب نمی‌‏شود، به طوری که بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد (۲۰۱۹) رتبه ایران در شاخص سیستم مالی در میان ۱۴۱ کشور دنیا ۱۲۳ بوده است. در این میان، شاخص‌­های تأمین مالی کسب‏‌وکارهای کوچک ومتوسط و دسترسی به سرمایه‌‏‏گذاری خطرپذیر[۲] به ترتیب دارای رتبه ۱۲۶ و ۱۲۱ است (جدول۱).

گزارش‌ دیده‌بان جهانی کارآفرینی[۳] نیز حاکی از موقعیت نامناسب ایران از بعد مالی در میان کشورهای عضو است. بررسی وضعیت سرمایه‌‏گذاری غیررسمی در ایران نسبت به سایر کشورهای عضو دیده‌‏بان جهانی کارآفرینی به خوبی بیانگر این موقعیت است. نمودارهای ۴ و ۵ به ترتیب سرمایه‌‏گذاری غیررسمی (درصد جمعیت بزرگسال (۶۴-۱۸ ساله) که در کسب‌‏وکار فرد دیگری سرمایه‌‏گذاری کرده‌‏اند) و نیز میانه مبلغ سرمایه‌‏گذاری ‏شده توسط این افراد را در بین کشورهای عضو در آخرین گزارش  دیده‏‌بان جهانی کارآفرینی (۲۰۱۹) نشان می‌‏دهند.

بزرگترین سهم در زمینه تأمین مالی کارآفرینی در ایران را صندوق‌‏هایی بر عهده دارند که عموماً در مشارکت بخش دولتی با بخش خصوصی ایجاد شده و مشغول به کارند. صندوق‌­های پژوهش و فناوری موضوع ماده ۱۰۰ قانون برنامه سوم مهم‌­ترین این نهادها هستند. این صندوق‌‏ها بر مبنای موضوع اساسنامه‌­ای می‌­توانند نسبت به پرداخت وام، مشارکت خطرپذیر و یا صدور ضمانت نامه برای شرکت­‌های فناور اقدام نمایند. این خدمات شامل انواع وام، سرمایه‌­گذاری خطرپذیر، صدور ضمانت­نامه و خدمات شتاب‌دهی بوده است.

با توجه به آنکه یکی از مهمترین نهادهای مالی تخصصی در حوزه تأمین مالی کارآفرینی، سرمایه‌‏گذاری خطرپذیر می‏‌باشد؛ با این حال با وجود تمامی اقدامات و سیاست‏های دولت، حجم سرمایه‌‏گذاری خطرپذیر در کشور قابل مقایسه با حجم سرمایه‏‌گذاری‏های خطرپذیر در کشورهای توسعه‌‏یافته نیست. متأسفانه عملکرد این مراکز و صندوق‌‏ها نشان می‌دهد که فعالیت آنها با الزامات تأمین مالی طرح‏‌های کارآفرینانه هم‌خوانی نداشته و به سبب ماهیت دولتی خود، اصولاً زمینه قانونی و بسترهای لازم برای ورود اثربخش به عرصه سرمایه‌گذاری خطر پذیر را ندارند.

در خصوص حمایت‏‌های ضمانت نیز باید گفت اگرچه عمده خدمات ضمانت مورد نیاز کسب‌‏وکار­های نوآور و فناور توسط صندوق‏‌های پژوهش و فناوری تأمین می‌­شود، با این حال در ایران صندوق­‌های تخصصی ضمانت (مانند صندوق ضمانت سرما‏یه‌‏گذاری صنایع کوچک، صندوق ضمانت صادرات، صندوق ضمانت سرمایه‌‏گذاری تعاون و صندوق بیمه سرمایه‌‏گذاری فعالیت‌‏های معدنی) نیز وجود دارند که در ارائه خدمات چندان موفق عمل نکرده ­اند.

در تحلیل عملکرد صندوق‌‏های ضمانت متأسفانه از آنجا که عمده صندوق‌­های ضمانت اعتبار در کشور دولتی هستند، این صندوق‌­ها نتوانسته‌­اند به ‏صورت بهینه و اثربخش متناسب با سرمایه خود نسبت به رفع نیاز نقدینگی و تأمین مالی کسب‏‌وکار­های کوچک و متوسط عمل نمایند.

۴. بررسی روش‌‏های قابل استفاده به منظور تأمین مالی کسب‌‏و‏کارها در شرایط بحران کووید-۱۹

کارآفرینان برای تأمین منابع مالی با موانعی مواجه هستند که به نوبه خود موجب عدم توفیق در راه‌‏اندازی، رشد و توسعه کسب‏‌و‏کار آن‏ها خواهد شد. نداشتن تاریخچه فعالیت‌‏های قبلی و ریسک‏‌های موجود در راه‌‏اندازی کسب‌‏و‏کارهای جدید مشکلات زیادی برای کارآفرینان ایجاد می‌‏کند. روش‏‌های عمده تأمین مالی کسب‏‌وکارها در شکل ۱ ارائه شده‌‏اند.

در شرایط فعلی که اقتصاد ایران از یک سو با بحران‌‏هایی از قبیل تحریم‌ها، کسری شدید بودجه و کاهش قیمت جهانی نفت و از سوی دیگر با بحران کووید-۱۹ مواجه است کاملاً مشخص است که کسب‏‌وکارها شرایط بسیار بحرانی و وخیمی را تجربه می‌‏کنند. در این شرایط، رویکردهای سنتی تأمین مالی جوابگوی معضلات مالی کسب‌‏وکارها نبوده و استفاده از نوآوری در تأمین مالی با روش‌‏های بریکلاژ و استفاده از تکنیک‌‏های عملیاتی تأمین مالی خود راه‌‏انداز و نیز روش‏‌های جایگزین و نوین تأمین مالی از جمله تأمین مالی جمعی و تأمین مالی جمعی مبتنی بر فناوری بلاک‏چین (عرضه توکن) کاربرد بیشتری خواهند داشت. این روش‏‌ها در ادامه بررسی و تحلیل شده‌‏اند.

۴-۱. بریکلاژ[۵] و تأمین مالی خودراه‌‏انداز[۶]  

بریکلاژ از نظر لغوی به معنای "دسترسی به منابع از هیچ" است (Baker and Nelson, ۲۰۰۵). بریکلاژ مالی، یک فرایند مدیریت منابع مالی است که بر بهره‌‏برداری خلاقانه از ترکیب منابع در دسترس تأکید دارد. به عبارت دیگر، بریکلاژ مالی، فرآیند ترکیب منابع مختلف موجود و در دسترس به منظور یافتن راه‏کارهای نوآورانه و عملی برای غلبه بر محدودیت‏‌های مالی کسب ‏وکار است.

تأمین مالی خودراه‌‏انداز که ریشه در تئوری بریکلاژ دارد نیز روش‏‌های بسیار خلاقانه برای دسترسی به منابع مالی بدون استفاده از روش‏‌های سنتی (قرض از مؤسسات مالی و مشارکت سرمایه‌‏گذاران) می‌‏باشد و یکی از روش‏‌های تأمین مالی است که توسط اغلب کارآفرینان به‌‏خصوص در دنیای استارتاپ‌‏ها به کار گرفته می‏شود (چیت‌‏سازان، طالبی و محب‏علی، ۱۳۹۶).

در واقع، کارآفرینان در شروع کسب‏‌و‏کار باید به دنبال یافتن روش‌‏هایی غیر از روش‌‏های سنتی، برای تأمین مالی باشند. این روش‌‏ها در ادبیات تأمین مالی کارآفرینی به تأمین مالی بریکلاژ و خودراه‌‏انداز شهرت دارند و به عنوان دسترسی به منابع بدون وابستگی به منابع مالی خارجی بلند‏مدت تعریف شده‌‏اند.

در شرایط بحران کووید-۱۹ که مسلماً جذب سرمایه‌ از منابع سنتی تأمین مالی برای کسب‏و‏کارها دوچندان سخت‏‌تر شده است، اینگونه نوآوری‌‏ها در تأمین مالی بسیار کاربردی و اثربخش خواهند بود.

روش­‌های تأمین مالی خودراه‌­انداز شامل موارد ذیل است(Winborg & Landström, ۲۰۰۱) :

۴-۲. تأمین مالی جمعی[۷]

در شرایط شوک اقتصادی تحریم‌‏ها و نیز کووید-۱۹، تأمین مالی جمعی یکی از جذاب­‌ترین روش‌­ها برای تأمین مالی ایده‌­های جدید، کسب­‌وکارهای کوچک و همچنین یکی از امیدوار­کننده‌­ترین ابزارها برای تسهیل نوآوری و اطمینان از رشد اقتصادی است. تأمین مالی جمعی یک روش تأمین مالی جایگزین برای روش‌­های سنتی تأمین مالی­ بوده که مزیت‌­های غیرقابل انکاری نسبت به آنها دارد.

مفهوم تأمین مالی جمعی ریشه در مفهومی وسیع‌تری تحت عنوان جمع سپاری دارد که به معنای استفاده از توان جمع برای دستیابی به ایده‌ها، بازخوردها و راه‌حل‌هایی به‌منظور توسعه فعالیت‌های مرتبط با یک کسب‌وکار است. تأمین مالی جمعی به‌عنوان ابزاری شناخته‌شده است که اجازه می‌دهد جویندگان سرمایه منابع مالی را از افراد عادی که قادر هستند سرمایه‌گذاری اندکی در قبال منافع ملموس یا ناملموس انجام دهند جمع‌آوری نمایند (Bagheri, Chitsazan, & Ebrahimi, ۲۰۱۹). مالیک (۲۰۱۴) معتقد است برای بررسی این پدیده در زمینه کارآفرینی بهتر است تأمین مالی جمعی این‌گونه تعریف شود " تأمین مالی جمعی به تلاش‌های فردی و گروهی کارآفرینان -‏گروه‌های فرهنگی، اجتماعی و انتفاعی- به‌منظور تأمین منابع لازم برای کسب‌وکارهای خود با استفاده از مشارکت نسبتاً کوچک گروه نسبتاً بزرگی از افراد، که از اینترنت استفاده می‌کنند بدون واسطه‌های مالی استاندارد اشاره دارد".

با استفاده از این ‌روش کارآفرینان و صاحبان کسب‌وکارها می‌توانند به جای جذب سرمایه از روش‌‏های سنتی همچون سرمایه‌گذاران خطرپذیر و فرشتگان کسب‌وکار، ایده‌ها را مستقیم و از طریق اینترنت به افرادی که می‌توانند برای آن‌ها حمایت مالی فراهم کنند برسانند و به‌طور هم‌زمان  اعتبار سنجی اولیه‌ای از مفهوم پروژه به دست آورند و محدوده بازار هدف را پیش‌بینی کنند. تأمین مالی جمعی ۴ نوع مختلف دارد که عبارتند از:  ۱- تأمین مالی جمعی مبتنی بر اهداء  ۲- تأمین مالی جمعی مبتنی بر پاداش   ۳- تأمین مالی جمعی مبتنی بر قرض/ وام  ۴- تأمین مالی جمعی مبتنی بر مشارکت.

در حدود سال ۲۰۰۶ بود که توجه پروژه‌های کارآفرینانه برای اولین بار به این روش به‌عنوان ابزاری ارزشمند برای تأمین مالی جلب شد و به‌موجب تداوم روند دیجیتالی شدن فرآیندها و ارتباطات و همراه با ظهور و فراگیر شدن اینترنت، پروژه‌های تأمین مالی جمعی پا به عرصه ظهور نهادند. عاملی که اخیراً باعث شده این روش موردتوجه همگان قرار بگیرد ترکیبی از پیشرفت فنّاوری و تأثیر بحران‌های مالی است که فرصت‌های جدیدی برای حیات بخشیدن به نوآوری‌ها به وجود آورده است.

۴-۳. عرضه توکن (تأمین مالی جمعی مبتنی بر فناوری بلاک‏چین)

در عصر حاضر، فناوری بلاک‌‏چین موجب انقلاب جدیدی در اقتصاد دنیا شده است. عرضه اولیه سکه یا توکن(ICO)[۸] یک پدیده نوظهور در جذب سرمایه می‌‏باشد و به فرایندی گفته می‌شود که با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فناوری بلاک‏چین و رمزارزها، دسترسی کسب‌‏و‏کارها به روش‏‌های جدید برای تأمین مالی و مشارکت ذینفعان را با هدف تمرکز زدایی در جذب سرمایه فراهم می‌‏کند (Fisch, ۲۰۱۹; Adhami, Giudici, & Martinazzi, ۲۰۱۸; Perez, Sokolova, and Konate, ۲۰۲۰

این پدیده از سال ۲۰۱۷ رواج یافت و در سال ۲۰۱۸ جذب سرمایه صورت گرفته از این روش بیش از ۵۵۰ میلیون دلار بوده که بیش از منابع مالی جذب شده توسط vc‏های سنتی و تأمین مالی جمعی در آن سال بوده است (Statista, ۲۰۱۸).

ICO مکانیزمی است که از طریق آن کسب وکارها به وسیله فروش توکن به سرمایه گذاران، سرمایه خود را افزایش می دهند. درطی اجرای فرآیند ICO یک کسب‏و‏کار می‌تواند به منظور جذب سرمایه، یک توکن دیجیتالی خاص بسازد و مقدار مشخصی از آن توکن‌ها را با یک قیمت اولیه به عموم مردم بفروشد. ICO بسیار پرریسک است و شواهد بیانگر میزان کلاهبرداری بالا در این حوزه است. چرا که: ۱. ‏اینگونه توکن‏ها در مراحل ابتدایی توسعه کسب‏وکار و در اکثر مواقع زمانی که هنوز شرکت شکل نگرفته است، به فروش می‌‏رسند. ۲. مستقیماً از طریق اینترنت و بدون نیاز به درگیرکردن یک پلتفرم مستقل، که می‏تواند بر پروژه نظارت داشته باشد، انجام می‌‏گیرند. ۳. مبتنی بر تمرکززدایی بوده و هر گونه واسطه و عامل پرداخت را کنار می‌‏گذارند. ۴. هنوز رگولاتوری و تنظیم قوانین و مقررات در این حوزه انجام نشده است (Hacker & Thomale, ۲۰۱۸).

در ICO سرمایه‌‏گذاران صرفاً توکن‏‌هایی را دریافت کرده که به آنها شانس دریافت عایدات از محل افزایش قیمت توکن را می‌‏دهد. نقطه ضعف این مدل تأمین مالی این است که به دارندگان توکن، سهام شرکت داده نمی‏شود و آنها حقی نسبت به توزیع سود آتی کسب‌‏وکار ندارند. در مقابل، در عرضه اولیه سکه قابل تبدیل[۹] (ICCO) این امکان برای دارندگان توکن فراهم می شود که بتوانند توکن‌‏های دریافتی خود را در یک زمان تعیی ن‏شده به سهام تبدیل نمایند. در نتیجه، ICCO برای بسیاری از سرمایه‌‏گذاران یک فرصت سرمایه‏‌گذاری عالی محسوب می‏‌شود چرا که شبیه معامله سهام بوده و سرمایه‏‌گذاران می‌‏توانند  با اعمال حق خود (حق تبدیل توکن به سهام) در منافع حاصل از  رشد شرکت سهیم باشند (Bitcoin News, ۲۰۱۸).

 بر خلاف ICO، عرضه اولیه توکن صرافی (IEO)[۱۰] روی پلتفرم یک صرافی و از طرف کسب‏‌وکاری اجرا می‌شود که می‌خواهد در ازای ارائه توکن، سرمایه جذب کند. صرافی، بازاریابی و فروش توکن‌های کسب‏وکار را انجام داده و پس از پایان فرآیندIEO، توکن را در فهرست توکن‌های قابل خرید و فروش خود ثبت می‌نماید.

یکی دیگر از انواع توکن، توکن اوراق بهادار است که از پشتوانه دارایی برخوردار است. عرضه توکن اوراق بهادار (STO)[۱۱] بسیار دشوارتر است زیرا بایستی طبق قوانین و مقررات اوراق بهادار عمل شود ولیکن به همان نسبت قابل اعتمادترند. در این حالت، توکن‌ها نقشی شبیه به سهام را برای سرمایه‌گذاران ایفا ‌می‌‏کنند.

قابل ذکر اینکه تأمین مالی و جذب سرمایه کسب ‏وکارها از طریق فناوری بلاک‏‏‌چین و با استفاده ازICO ، ICCO، IEO و STO پتانسیل این را دارد که یکی از چالش‌‏های اصلی سرمایه‌‏گذاران حوزه سهام خصوصی را که سناریوی خروج است و بالقوه می‏‌تواند مانع از سرمایه‌‏گذاری شود، حل نماید چرا که توکن‏‌ها می‏‌توانند قابل معامله باشند. علاوه بر آن،  بر خلاف بازارهای سنتی می‏توان دامنه گسترده‏ای از سرمایه‏‌گذاران در دنیا را داشته باشیم.

۵. جمع‌‏بندی و توصیه‌‏های سیاستی

در علم مالی گفته می‏شود "وجه نقد پادشاه است". این جمله به اهمیت منابع مالی و جریانات نقدی مثبت برای ادامه حیات اقتصادی کسب‏و‏کار اشاره دارد. چیزی که در بحران کرونایی فعلی یکی از مهمترین دغدغه‌‏های تمامی کسب‌‏وکارها ست؛ صرف نظر از اینکه در اقتصادی توسعه‏یافته فعالیت دارند یا درحال توسعه. پرواضح است که برای کسب وکارهای ایرانی که در کشوری در حال توسعه مشغول بوده و علاوه‌‏برآن، به‌‏طور همزمان در معرض دو تکانه تحریم‌‏ها و نیز بحران کووید-۱۹ قرار دارند، معضلات پررنگ‏‌تر شده و دوچندان می‌‏گردد. بنابراین در حوزه مسائل مالی کسب‌‏وکارها پیشنهادات ذیل در سطح کلان و نیز در سطح کسب‌‏وکارها به تفکیک ارائه می‌‏گردند.

۵-۱. توصیه به سیاست‏گذاران

۵-۱-۱. سیاست‏های پیشنهادی کوتاه‌‏مدت

پیشنهاد می‌‏شود دولت به جای حمایت مستقیم از کسب وکار­ها در قالب تسهیلات کم‏‌بهره با نرخ‌‏های ترجیحی از طریق سیستم بانکی که تجربه نیز بیانگر عدم اثربخشی و عدم‏ موفقیت این شیوه حمایتی است (چرا که بخش قابل توجهی از این منابع از مسیر اصلی خود منحرف می‌‏شوند)، از سیاست‌­ها و برنامه‌­های حمایتی غیرمستقیم استفاده نماید. از جمله:

۱. استفاده حداکثری از ابزار ضمانت (هم ضمانت وام و هم ضمانت سرمایه‌‏گذاری) به عنوان یک مکانیزم مؤثر برای غلبه بر عدم‌‏کارایی بازارهای مالی و تشویق بیشتر مشارکت بانک‌‏ها و نیز سرمایه‌‏گذاران در تأمین مالی کسب‏‌و‏کارها.  اینگونه ضمانت‏‌ها می‏‌تواند با الگوبرداری از حمایت‏‌های دولتی در کشورهای دیگر به خصوص کشورهایی مانند آلمان و ژاپن که نظام مالی بانک‌‏پایه (رابطه‏‌مدار) و مشابه‌‏تری با ایران دارند انجام گیرد. این ابزارها که از جمله ابزارهای رایج در بازار تأمین اطمینان هستند، مشکلات مداخله مستقیم دولت را نداشته و دارای جذابیت بیشتری هستند چرا که به این ترتیب دولت می‏‌تواند به بودجه‌­های حمایتی خود خاصیت اهرمی نیز بدهد.

نکته حائز اهمیت این است که با استفاده از ابزار ضمانت سرمایه‌‏گذاری می‏توان از خروج سرمایه از اکوسیستم کارآفرینی توسط VCها که احتمالاً یکی از بزرگترین چالش‏‌های اکوسیستم کارآفرینی در شرایط کووید-۱۹ خواهد بود، جلوگیری کرد.

۲. ارائه حمایت‌‏هایی در راستای پرداخت حق بیمه کارکنان. پیشنهاد می‏‌شود این امر با آسیب‌‏شناسی کسب‏‌وکارها و ارائه حمایت‌‏های بیشتر به کسب‌‏وکارهایی که از بحران اخیر آسیب بیشتری دیده‌‏اند، اجرایی گردد. به این ترتیب، امکان استفاده کسب‏‌وکارها از تأمین مالی خودراه‌‏انداز یارانه‌‏گرا فراهم خواهد شد.

۳. ارائه بسته تخفیف‌‏های مالیاتی به کسب‌‏وکارها و معافیت مالیاتی در انتهای طیف برای کسب‏‌وکارهای شدیداً آسیب ‏دیده. به این ترتیب، استفاده کسب‌‏وکارها از تأمین مالی خودراه‌‏انداز یارانه‌‏گرا امکان‌‏پذیر خواهد شد.

۴. کمک به کسب‏‌وکارها در به ‏کارگیری تأمین مالی خودراه‌‏انداز تأخیری از جمله تأخیر در بازپرداخت اقساط سیستم بانکی.

۵-۱-۲. سیاست‌‏های پیشنهادی میان ‏مدت و بلندمدت

۱. ایجاد بسترهای قانونی، حقوقی و نظارتی لازم جهت پررنگ‌‏تر شدن نقش تأمین مالی جمعی در کشور.  همان‌طور که در گزارش مطرح شد نقش تأمین مالی جمعی در کمک به کسب‌‏وکارها با توجه به محدودیت‌های روش‌های تأمین مالی موجود و مرسوم در کشور می‌تواند بسیار مهم و مؤثر باشد و با توجه به قابلیت‌های تأمین مالی جمعی این روش توان این را دارد که مشکل تأمین مالی کسب‌‏وکارهای زیادی را در شرایط بحران‌‏های اقتصادی پیش‏رو برطرف نماید.

۲. با عنایت به اینکه پتانسیل تأمین مالی کسب‏‌وکارها از راه‌‏های جدید مبتنی بر اقتصاد توکنی بسیار زیاد است، سرعت بخشیدن به ایجاد زیرساخت‌های توسعه فناوری‌های مبتنی بر بلاک‌چین در کشور مؤکداً توصیه می‌‏شود.

۳. رگولاتوری در حوزه تأمین مالی جمعی مبتنی بر بلاک‏چین.

با در نظر گرفتن اثرات مثبتی که فناوری‌‏های مبتنی بر بلاک‏‌چین می‏‌توانند در حل چالش‏‌های مالی کسب‌‏و‏کارها در شرایط بحران کنونی ناشی از تحریم‌‏ها و کووید-۱۹ داشته باشند و همچنین توجه به این نکته که یکی از موانع اصلی در پذیرش فناوری‏‌های مبتنی بر بلاک‏چین، دغدغه‌‏های رگولاتوری و تنظیم مقررات است، نیاز به رگولاتوری در این حوزه کاملاً مشهود است.

۴. اعمال سیاست‌‏های تشویقی در ارائه تسهیلات به کسب‏‌وکارها در راستای حمایت از نوآوری در خط تولید کالا یا خدمات.

۵. با توجه به عدم ‏اطمینان اقتصادی بالا، کمبود نقدینگی و عدم کفایت سرمایه در گردش کسب‏‌وکارها مسأله بسیار مهمی است ولیکن حمایت‌‏های مالی مستقیم (اعطای اعتبار ارزان) علاوه بر آنکه در اکثر قریب به اتفاق مواقع اثربخشی لازم را ندارند، می‏‌توانند وضعیت مالی کسب‏‌وکارها را در نهایت ضعیف‌‏تر نیز بنماید. در نتیجه توصیه می‌‏شود سیاست‌‏های میان‏ مدت و بلندمدت دولت بیش از‏ حمایت‌‏های‏ مستقیم به حمایت‏‌های مالی غیرمستقیم از جمله ضمانت سرمایه‌‏گذاری و اعطای انواع یارانه‌‏های غیرپولی متمرکز شود.

۵-۲. توصیه به کسب‌‏وکارها

۱. از بعد تأمین مالی داخلی، در شرایط بحرانی فعلی مالکان کسب‌‏و‏کار بایستی با تکیه حداکثری بر روش‌‏های تأمین مالی خلاقانه از جمله روش‏‌های تأمین مالی بریکلاژ و نیز خودراه‌‏انداز شکاف نقدینگی ایجاد شده در اثر بحران کووید-۱۹ را مدیریت نمایند. در طی دوره بحران، اوضاع سرمایه در گردش کسب وکارها بسیار وخیم می‌‏شود چرا که کسب‏‌و‏کارها وجوه نقد خود را صرف خرید مواد ا‏ولیه و پرداخت سایر هزینه‌‏های جاری از جمله حقوق و دستمزد نیروی انسانی می‏‌کنند در حالیکه مدت زمان زیادی باید منتظر بمانند تا بتوانند حساب‏‌های دریافتنی خود را وصول نمایند. به عبارت دیگر عموماً در شرایط بحران کسب‌‏وکارها متوسط دوره وصول مطالبات بیشتری خواهند داشت.

حوزه اصلی آسیب‌‏پذیری بسیاری از کسب‌‏وکارها در مدیریت حساب‏‌های دریافتنی است. یکی از اشتباهاتی که بسیاری از کسب‏‌و‏کارها مرتکب می‌‏شوند تمرکز بیش از حد بر فروش به جای کنترل حساب‏‌های دریافتنی است. وصول حساب‏‌های دریافتنی می‌‏تواند برای کسب‌‏وکارهای نوپا دشوار باشد و این به خاطر نگرانی آنها بابت از دست دادن درآمدهاست (چیت‏‌سازان و عبدالله‌‏پور، ۱۳۹۳). هر چه شکاف وجه نقد کسب‌‏و‏کار بیشتر باشد به دلیل استفاده از سرمایه در گردش بیشتر، کسب‏‌وکار باید هزینه‏ مالی بیشتری برای منابع مالی تأمین شده بپردازد. بنابراین پیشنهاد مشخص به کسب‏‌وکارها در شرایط بحران کرونایی کشور این است که به شکل خردمندانه برای به حداقل رساندن نیاز به سرمایه در گردش (تأمین مالی کوتاه‏مدت) با استفاده از موارد ذیل اقدام نمایند:

۲. از بعد تأمین مالی خارجی، در شرایط بحران فعلی، پیشنهاد می‌‏شود کسب‌‏وکارها از مدل‌‏های تأمین مالی جمعی به خصوص تأمین مالی جمعی مبتنی بر مدل اهداء و نیز مبتنی بر مدل پیش‌‏فروش محصول حداکثر بهره‌‏برداری را داشته باشند.

 منابع

= چیت‏‌سازان، هستی، طالبی، کامبیز، محب‏علی، امیر (۱۳۹۶). شناسایی و اولویت‌‏بندی رایج‌‏ترین روش‏‌های تأمین مالی خودراه‌‏انداز در کسب‌‏وکارهای نوپای حوزهIT. فصلنامه توسعه کارآفرینی، دوره ۱۰، شماره ۱، ص. ۷۹-۶۱.

= چیت‏‌سازان، هستی، عبدالله‌‏پور، سلیمان (۱۳۹۳). مالی برای کارآفرینان (نویسنده: استیون راجرز). تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.

= Adhami, S., Giudici, G., and Martinazzi, S. (۲۰۱۸). Why do businesses go crypto? An empirical analysis of initial coin offerings. Journal of Economics and Business ۱۰۰, ۶۴-۷۵. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jeconbus.۲۰۱۸.۰۴.۰۰۱

= Bagheri, A., Chitsazan, H., and Ebrahimi, A. (۲۰۱۹). Crowdfunding motivations: A focus on donors' perspectives. Technological Forecasting & Social Change ۱۴۶, ۲۱۸-۲۳۲. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.techfore.۲۰۱۹.۰۵.۰۰۲.

= Baker, T. and Nelson, R. (۲۰۰۵). Creating Something From Nothing: Resource Construction Through Entrepreneurial Bricolage. Administrative Science Quarterly ۵۰, ۳۲۹. http://doi.org/۱۰.۲۱۸۹/asqu.۲۰۰۵.۵۰.۳.۳۲۹.

= Fisch, C. (۲۰۱۹). Initial coin offerings (ICOs) to finance new ventures. Journal of Business Venturing ۳۴(۱), ۱-۲۲. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jbusvent.۲۰۱۸.۰۹.۰۰۷

= Global Competitiveness Report (۲۰۱۹), World Economic Forum

= Global Entrepreneurship Monitor (GEM) Report (۲۰۱۹/۲۰۲۰)

= Hacker, Ph. and Thomale, Ch. (۲۰۱۸). Crypto-Securities Regulation: ICOs, Token Sales and Cryptocurrencies under EU Financial Law. European Company and Financial Law Review ۱۵(۴), ۶۴۵-۶۹۶. http:// doi.org/۱۰.۲۱۳۹/ssrn.۳۰۷۵۸۲۰

= How Covid-۱۹ Could Impact Startup Funding (۲۰۲۰). Available at: https://www.cbinsights.com/research/coronavirus-startup-funding/

= Kariv, D. and Coleman, S. (۲۰۱۵). Toward a theory of financial bricolage: The impact of small loans on new businesses. Journal of Small Business and Enterprise Development ۲۲(۲), ۱۹۶-۲۲۴. https://doi.org/۱۰.۱۱۰۸/JSBED-۰۲-۲۰۱۳-۰۰۲۰.

= Mollick, E. (۲۰۱۴). The dynamics of crowdfunding: An exploratory study. Journal of Business Venturing ۲۹(۱), ۱–۱۶. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jbusvent.۲۰۱۳.۰۶.۰۰۵

= Perez, Ch., Sokolova, K., and Konate, M. (۲۰۲۰). Digital social capital and performance of initial coin offerings. Technological Forecasting & Social Change ۱۵۲, ۱۱۹۸۸۸ https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.techfore.۲۰۱۹.۱۱۹۸۸۸.

= Statista (۲۰۱۸). Total funding raised by blockchain initial coin offerings (ICO) worldwide in ۲۰۱۷ and ۲۰۱۸.by month (in million u.s.dollars). www.statista.com.

= Winborg, J. and Landström, H. (۲۰۰۱). Financial bootstrapping in small businesses: examining small business managers’ resource acquisition behaviours. Journal of Business Venturing ۱۶(۳), ۲۳۵-۲۵۴.

= The Bitcoin News (۲۰۱۸). ICCO–The first Initial Convertible Coin Offering worldwide! Available at: https://thebitcoinnews.com/icco-the-first-initial-convertible-coin-offering-worldwide/

پانوشت‌ها

[۱]. Private market funding

[۲]. Venture Capital (VC)

[۳]. Global Entrepreneurship Monitor (GEM)

[۴]. Informal Investment

[۵]. Bricolage

[۶]. Bootstrap Financing

[۷]. Crowdfunding

[۸]. Initial Coin Offering

[۹]. Initial Convertible Coin Offering

[۱۰]. Initial Exchange Offering

[۱۱]. Security Token Offering

دکتر هستی چیت‏‌سازان | عضو هیأت علمی دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران

- chitsazan@ut.ac.ir