برخی افراد با اخذ مدرک به نوعی دچار خود فریبی می‌شوند و به‌صورت صرف در ذهن خود، اشتغال به مشاغل سطوح بالا و مدیریتی را می‌پرورانند.
وسیله‌ای در منزل خراب شده و حالا پدر قصد تعمیر دارد. همین‌طور که پیچ‌ها را یکی‌یکی باز می‌کند به پسر می‌گوید: «یعنی یک پیچ هم نمی‌توانی باز کنی؟» پسر هم بی‌حوصله جواب می‌دهد که در تخصصش نیست. پدر هم آشفته می‌شود که مگر پیچ بازکردن هم تخصص می‌خواهد؟ و از پسر تازه مهندس‌شده می‌شنود که در شأن او نیست که پیچ بپیچاند و به قول معروف دست به آچار باشد!
مطلب بالا حکایت بسیاری از فارغ‌التحصیلان امروز است. جوانی که با سودای مدرک پا در دانشگاه‌ها گذاشته و نتیجه‌اش تنها آمار بالای فارغ‌التحصیلان بیکار است. اوایل لیسانس بود، بعد فوق‌لیسانس آخر هم رسید به دکتری. مدرک‌گرایی روزبه‌روز اوج گرفت و همزمان با این اوج‌گیری از ارزش مدرک‌های تحصیلی کاسته شد و امروزه کار به جایی رسیده که دیگر نه لیسانسیه‌ها ارج و قرب سابق را دارند و نه حتی به کمتر از آن راضی می‌شوند.
یکی از بزرگترین تبعات این مدرک‌گرایی این است که با وجود داشتن مدرک تحصیلی بالا دیگر حاضر نمی‌شوند کار خدماتی یا حتی شغل با شأن و منزلت متوسط انجام دهند، همه خواهان میزی هستند که شأن مدرک تحصیلی‌شان حفظ شود و امور دیگر هم بماند برای بقیه، یعنی همان‌هایی که نخواسته‌اند تمام عمر و زندگیشان را پشت صندلی‌های دانشگاه بگذرانند و به مدارج معمولی‌تر راضی شده‌اند، بنابر آمار‌های رسمی روزبه‌روز تعداد نیرو‌های فنی هم درحال کاهش است.
براساس آخرین گزارش‌ها، ایران ۵ برابر کشور‌های پیشرفته دنیا دانشگاه دارد. در واقع در ایران ۲ هزار و ۶۴۰ دانشگاه وجود دارد درحالی‌که دو کشور پرجمعیت آسیایی یعنی چین و هند در رده‌های پایین‌تری قرار دارند. چین تنها ۲ هزار و ۴۸۱ و هند هزار و ۶۲۰ دانشگاه دایر کرده است.
گزارش موسسه اسپانیایی «CISC» (موسسه کیفیت‌گرایی و پژوهش‌محوری کاربردی) نشان می‌دهد تعداد دانشگاه‌ها در اغلب کشور‌های پیشرفته جهان زیر ۵۰۰ است؛ به طوری‌که آلمان ۴۱۲، انگلیس ۲۹۱، کانادا ۳۲۹، ایتالیا ۲۳۶ و هلند ۴۲۳ دانشگاه دارد. دانشگاه‌ها در ایران حدود ۵ هزار میلیارد تومان از بودجه کل کشور را می‌بلعند و نزدیک به ۵۰ درصد از جمعیت بیکار کشور را تولید می‌کنند.
علاوه‌بر این بر اساس اعلام سازمان سنجش آموزش کشور در سال ۸۰، حدود ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در کنکور شرکت کرده‌اند که این جمعیت به یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۰ کاهش یافته است؛ در همین راستا اگر حوزه‌های علمیه را هم به لیست دانشگاه‌های ایران اضافه کنیم می‌توان گفت ایران بزرگترین تولیدکننده مدرک تحصیلی است.
متاسفانه سیستم آموزشی کشور به سمت کسب دانش رفته و از مهارت‌آموزی فاصله زیادی گرفته است. کودکان تنها با ورود به مدارس آموزش‌های تئوری می‌بینند تا بتوانند در پایان سال نمره قبولی را کسب کنند؛ اما در این میان جای خالی و کمبود مهارت‌آموزی و حتی کشف استعداد‌های دانش‌آموزان و در نهایت دانشجویان حس می‌شود.
این در حالی است که اگر دانشجویی استعداد خود را قبل از ورود به دانشگاه کشف کرده باشد، یا مهارتی کسب کرده که می‌تواند درآن موفق و به‌راحتی وارد بازار کار شود. در حال حاضر چند میلیون نفر فارغ‌التحصیل جویای کار در کشور داریم؛ بنابراین راهِ پیدا کردن شغل مناسب، مهارت‌افزایی است. در صورتی‌که دانشگاه‌ها به مقوله مهارت‌آموزی و مهارت‌افزایی بیش از پیش توجه کنند دانش‌آموختگان دغدغه کمتری برای پیدا کردن شغل خود در بازار کار خواهند داشت.
فاطمه انصاری‌فر، کارشناس آموزشی در این زمینه می‌گوید: «یکی از عوامل موثر در افزایش مدرک‌گرایی، ساختار استخدامی است که برای مدارک تحصیلی بالاتر ارزش بیشتری قائل شده و این خود تبدیل به فرهنگ شده تا مدارک تحصیلی در استخدام و جایگاه اجتماعی نقش ویژه‌ای پیدا کند و این موضوع حتی در شاغلین هم تاثیر گذاشته است چراکه حتی برخی به دلیل افزایش حقوق در صدد گرفتن مدرک برمی‌آیند که به دنبال آن شاهد باند‌های جعل مدرک، فروش پایان‌نامه و ... نیز هستیم.»
وی بیان می‌کند: «در سطح جهان احتمال دارد که افراد به‌علت دلایل شخصی، علاقه و افزایش دانش اقدام به ادامه تحصیل و اخذ مدرک دانشگاهی کنند که این موضوع بد نیست، اما اگر دریافت آن بدون علاقه و تنها برمبنای جنبه‌های مادی غیراصولی باشد به هیچ عنوان قابل قبول نخواهد بود.»
وقتی مدرک‌گرایی بستر استخدام افراد بدون مهارت می‌شود
مدرک فروشی چالش این روز‌های آموزش عالی کشور
کاظم بازافکن، پژوهشگر اجتماعی علاوه‌بر مطالب فوق در رابطه با علل شکل‌گیری روحیه مدرک‌گرایی به این امر اشاره می‌کند که «یکی دیگر از علل ظهور و بروز پدیده مدرک‌گرایی گریز متقاضیان اشتغال از فعالیت‌های دستی و گرایش به پشت میزنشینی و فقدان سرمایه کافی به‌منظور پیشه نمودن مشاغل آزاد و کاهش حجم ادارات دولتی و به تبع آن توجه به متولیان امر گزینش به مدارک بالاتر است. عده‌ای نیز به‌منظور مشغول ساختن خود به یک امر مشخص و رهایی از بیکاری برای گذراندن روزمره خود اقدام به کسب مدارک بالاتر می‌کنند.»
بازافکن ادامه می‌دهد: «این پدیده در خانم‌ها، تا حدودی مصادیقی متفاوت از آقایان دارد. بخشی از این قشر، به‌دلیل فرار از فشار‌های خانوادگی و شرایط موجودی که در آن به سر می‌برند و برای آن‌ها آزار دهنده است، راه ورود به دانشگاه را انتخاب می‌کنند، چراکه امن‌ترین محیط را برای خود، در محیط دانشگاه رصد می‌کنند.»
وی در واکاوی تبعات حاصل از ناهنجاری مدرک‌گرایی در جامعه عنوان می‌کند: «با اخذ مدرک به نوعی دچار خود فریبی می‌شوند و به‌صورت صرف در ذهن خود، اشتغال به مشاغل سطوح بالا و مدیریتی را می‌پرورانند که این ذهنیت به نوعی بیکاری پنهان را نیز افزایش می‌دهد چرا که باعث می‌شود در برخی مشاغل با کمبود نیروی انسانی مواجه شویم.»